Alash qaıratkerleriniń tolqyny – tutas bir úlken býyn, jalpy halyqtyń kútken úmiti. Bul azamattardyń toptasýy, zor qaıratkerlik tanytýy – ýaqyt pen tarıh týdyrǵan múmkindik. Olar bar sanaly ǵumyryn ulttyń maqsat-muratyna jumsady, qaıratkerlik talantyn ult múddesi jolyna sarp etti. Óz baqytynan góri týǵan eliniń baǵyn, bolashaǵyn oılaǵan tulǵalar boldy.
Bul kezeńdegi qaıratkerlik eldik, memleketshildik, ultshyldyq baǵyttaǵy qaıratkerlik bolyp sanaldy. Alash qaıratkerleriniń sany qandaı da bir tizimmen eseptelmeıdi, olar búkil qazaq halqyn túgel qamtydy, taıaq ustaǵan qarapaıym qoıshysynan bılik tizginin alǵan saıası jetekshilerge deıin barlyǵy atsalysty. Bul biregeı ulttyq ıdeıa tóńireginde toptasqan qubylys edi! Alash qaıratkerleri qandaı qyzmet atqarǵanyna, qandaı mamandyq ıesi bolǵanyna qaramastan, ult damýy jolyna aıaǵyna deıin tik turǵan sanaly azamattar boldy. Ultshyldyq baǵyttaǵy jáne demokratıalyq qundylyqtarǵa negizdelgen memleket qurý barysynda basyn qaterge tigip, ult azattyǵyn kóksedi.
1917 jylǵy qaýyrt ta qapylys sharýalar: partıa qurý, sıezer shaqyrý jáne ótkizý, ulttyq baǵdarlama túzý jumystarynda olar qazaq halqynyń múddesine eskerip, avtonomıa alýǵa umtyldy. Bul degen sóz «avtonomıa» sózimen búrkemelengen taza derbes el, ıaǵnı Respýblıka degen maǵyna bolatyn. Osy tóńirektegi oılar men ıdeıalarǵa berilgen jankeshti tulǵalar toby Alash qaıratkerleri atandy. Al bılik basyna bólshevıkter partıasy kelgende olarǵa bitispes maıdan ashyp, qulatý úshin astyrtyn jumystarǵa qatysqany da ulttyq teńdikke degen umtylysynan týyndaǵan edi.
Álıhan Bókeıhan ult tulǵasy, jetekshi retinde 1905 jylǵy Qarqaraly petısıasyn jarıalaý kezinde moıyndaldy. Bul kezeń qazaq halqynyń bostandyq jolyna shyraq alyp, jolǵa shyqqan tusy edi. Degenmen, Shyńǵys urpaqtarynyń bıligi álsirese de, bılik tutqasynan áli tolyq arylmaǵan olar Álıhandy da han sıaqty qabyldady. Endigide «Han balasynda qazaqtyń qaqysy bar edi, qazaqqa qyzmet qylmaı qoımaımyn» dep sert bergen Álıhan Bókeıhan sol sertinde jigitshe turdy.
Bir ǵana oqıǵa: Semeıge Álıhannyń barǵan sáti sol kezdegi qazaq halqynyń ult tulǵasyna degen kózqarasyn, oıyn bildirse kerek. Alashshyl aqyn Sultanmahmuttyń jazýynda bizge jetken bul habarda halyq saǵynǵan arysyn asyǵa kútip, onyń sózin tyńdaýǵa dúıim jurt bolyp jıylǵan eken. Árbir qazaqtyń jan-sanyn, osy topyraqta nendeı ósimdik ósip, qaı óńirde qandaı maldy baǵýǵa bolatynyn, jerdiń asty men ústindegi baılyqty bes saýsaǵyndaı bilip, ǵylymı negizdep bergen Álıhandy dáýirdiń dara basshysy retinde kórmeýi múmkin emes edi.
Shyn máninde Á. Bókeıhan – patshalyq Reseı men sovettik Reseı tarıhynda da jarqyn iz qaldyrǵan biregeı tulǵa. Ol alǵashynda Sankt-Peterbýrg ımperatorlyq ýnıversıtetinde oqydy, orystyń arıstokrattarymen tanysyp, bilisti. Keıin Reseı ǵalymdarynyń ekspedısıalaryna qatysyp, qazaq dalasyn zertteýge kiristi. Reseıdiń joǵary saıası elıtasymen jaqsy aralasty. Knáz Shahovskıı, Skalozýb, Sedelnıkov, Potanın, taǵy basqalarmen dos boldy.
Sonymen birge Álıhan Bókeıhan túrki áleminiń de teńdessiz qaıratkeri bolýǵa laıyq. Qazaq-qyrǵyz enshi alyp bólispeı turǵanda eki halyqqa birdeı kósem bolǵan ol tatar, bashqurt lıderlerimen jaqyn tanysty, ult bostandyǵy jolynda tize qosyp, kúresti. Alystaǵy Túrkıa eline Mirjaqyptyń «Oıan, qazaǵy» arqyly únin estirtti.
Túrkıanyń tájirıbesin alaıyq. Tulǵadan – Atatúrik, zattaı dúnıeden – qyzyl tý. Muqym memlekettik ıdeologıa osyǵan jumys istegen. Ustazymyz Erbol Tileshev «Álıhan – qazaq ultshyldyǵynyń saıası kósemi» dep durys paıymdaǵan. Á.Bókeıhan – jan-jaqty, san qyrly, ıntellektýal, erýdıt, jasampaz tulǵa. Onyń mol murasy qoǵamnyń barlyq salasyn qamtıdy. Álıhan – qazaq halqynyń brendi. Alash ıdeıasy ómirde shynaıy saltanat quratyn bolsa, ultshyldyqqa qalaı tárbıeleımiz dep bas qatyrmaımyz. Sebebi, Alash ıdeıasy – ultshyldyq ıdeıasy.
Alashtanýshy ǵalym Zańǵar Kárimhan
"Qazaq ádebıeti" gazetine bergen suhbatynan
